عصر قم - مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم گفت: میزان فرونشست دشت قم ـ ساوه و دشت قم ـ کاشان درحال گسترش به سمت شهر قم است؛ از اواسط سال گذشته تا به امروز 3 مورد فرونشست در داخل شهر قم گزارش داشتیم. - اخبار استانها -
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، فرونشست زمین در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین مسائل مهم محیط زیستی کشور تبدیل شده است.
خشکسالی از یک سو و افزایش برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی از دیگر سو بدون تغذیه مجدد آبخوان‌ها در چند دهه گذشته سبب شده است تا به تدریج تمام کشور درگیر بحران فرونشست شود.
در شهریورماه سال 1402 یک گزارش از وزارت کشور ارائه شد که طبق آن به ترتیب 2 استان تهران و قم به عنوان 2 مرکز بحرانی مطلق آب معرفی شدند. این یعنی سفره‌های آبی که در طول میلیون‌ها سال ایجاد شده، طی دهه‌های گذشته با برداشت بی‌رویه از منابع آبی، تخلیه شده و اثرات منفی بسیاری را تا همین امروز به همراه داشته است و اگر در برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی مدیریت و همکاری نشود، شهر قم را به ورطه‌ نابودی خواهد کشاند.
میزان فرونشست در برخی از دشت‌های استان قم طی سال‌های 97_98 حدود 11 الی 27 سانتیمتر اعلام شده است. به این معنا که هر 3 سال، یک متر از زمین زیر پای ما پایین (فرونشست) می‌رود. نگرانی اصلی امروز در موضوع فرونشست، نزدیک شدن این پدیده سهمگین به شهر‌ها و سکونتگاه‌های مسکونی است.
فرونشست زمین به صورت خاموش و به تدریج، در حال پیشروی است، پدیده‌ای که تهدیدی جدی برای آینده قم است و اگر فکری نشود و اقدامی انجام نگیرد، خیلی زود، دیر خواهد شد.
خبرگزاری تسنیم چندی است که به منظور بررسی وضعیت محیط زیستی استان قم با کارشناسان، متولیان و مسئولان مربوطه به گفت‌وگو نشسته که در ادامه گفت‌وگوی خبرنگار تسنیم را با محمد احمدی جبلی؛ مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم می‌خوانید:
تسنیم: درباره فرونشست بارها شنیده‌ایم، اما اگر یک تعریف ساده و دقیق بخواهیم، چه تعریفی از این پدیده زمین شناسی ارائه می‌دهید؟
نام دیگر فرونشست، مرگ آبخوان و مرگ زمین است؛ این واژه برای زمینی اطلاق می‌شود که قابلیت حیات را از دست داده است. در پدیده فرونشست پس از خروج آب از فضای خالی میان دانه‌های خاک در اعماق زمین به دلیل وزن ستون خاک بالای آن، بتدریج نشست زمین یا فرونشست اتفاق می‌افتد. مانند اسفنجی که تمام بافت آن روی هم انباشته شده باشد و آبی در خلل و فرج آن جا نمی‌گیرد و هرآنچه که هست تخلیه شده است.
تسنیم: مهمترین عواملی که باعث ایجاد فرونشست زمین می‌شود، چیست؟
عامل اصلی فرونشست مربوط به برداشت‌های بیش از حدی است که از منابع آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد و تعادل آب‌های زیرزمینی به‌هم می‌خورد. برداشت‌های بیش از حد عواقب و پیامدهایی را به دنبال دارد که ابتدا به ساکن بر کمیت و کیفیت آب اثر مستقیم می‌گذارد و در نهایت بحران فرونشست زمین را ایجاد می‌کند.
●سه دشت استان قم با پدیده فرونشست مواجه است

ما گزارشات مختلفی را در زمینه بحران فرونشست داشتیم که یکی از آن‌ها مربوط به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور بود. این سازمان در راستای بحران فرونشست مطالعاتی را بین سال‌های 96 تا 98 انجام داد و گزارشات مستند و نقش‌های آن را به صورت محرمانه برای استان قم و سایر استان‌های کشور ارسال کرد. پس از آن سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور مجدد نامه‌ای را در 1403/5/31 خطاب به معاون وزیر نیرو فرستادند و در آن همه دشت‌های کشور که بحران فرونشست زمین در آن رخ داده بود را رده‌بندی کرده بودند که در بسیاری از این دشت‌های نام‌برده بحران جدی فرونشست دیده می‌شد. در این مکاتبه درخواست شده بود که برای این دشت‌ها به‌ هیچ عنوان مجوز حفر چاه و کف شکنی چاه جدید صادر نشود تا زمانی که این بحران فرونشست برطرف شود.
تسنیم: از دشت‌های استان قم چه تعداد دچار بحران فرونشست شده‌اند؟
در مکاتبه‌ای که سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور برای همه دشت‌های کشور ( 611 دشت) ارسال کرده بود، 3 دشت مربوط به استان قم بود. دشت قم_ساوه (جعفریه)، دشت قم_کاشان و دشت قم_کهک، 3 دشتی است که در وضعیت رده‌بندی، رتبه زیاد و خیلی زیاد را به خود اختصاص داده‌اند، بنابراین این 3 دشت در استان قم دچار بحران فرونشست زمین شده‌اند که البته دشت قم_ساوه (جعفریه) و دشت قم_کاشان در وضعیت وخیم‌تری قرار دارند.
تسنیم: چه زمانی فرونشست زمین وضعیت هشدار پیدا می‌کند؟ آیا میزان سنجشی برای این مسئله وجود دارد؟
در دیگر کشورها به این صورت است که معمولا برای زمین‌هایی که در سال بین 2 تا 3 سانتیمتر در آنها فرونشست اتفاق می‌افتد، وضعیت هشدار اعلام می‌شود و سعی می‌کنند تدابیر لازم را برای مقابله با این مخاطره اتخاذ کنند. اما در کشور ما در برخی استان‌ها مانند دشت بهرمان کرمان در گزارشی که از سال 98 داشتیم، شاهد فرونشست 42 سانتیمتری بودیم، که شاید این شرایط در حال حاضر بدتر شده باشد. طبق این آمار استان گلستان نیز از لحاظ پهنه و گستردگی با مساحت تقریبی 4788 کیلومترمربع با نرخ فرونشست 6 سانتیمتر بوده است.
●تقریبا هر 3 سال، یک متر از زمین زیر پای ما پایین (فرونشست) می‌رود

میزان فرونشست در استان قم طی سال‌های 97_98 در دشت قم_ساوه حدود 27 سانتیمتر و در دشت قم_کاشان 11 سانتیمتر اعلام شده است. البته در گزارش جدید عدد داده نشده و رده‌بندی صرفا بر اساس زیاد و خیلی زیاد داده شده‌ است. قطع به یقین درحال حاضر که در سال 1403 هستیم این رقم افزایش پیدا کرده است. تقریبا هر 3 سال، یک متر از زمین زیر پای ما پایین (فرونشست) می‌رود. ما در جایی از کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی صحبت می‌کنیم که تقریبا طبق میانگین 20 ساله سطح آب سفره‌های زیرزمینی سالی 86 سانتیمتر کاهش می‌یابد که در سال‌های اخیر به 150 سانتیمتر نیز رسیده است. این یک خطر بزرگی محسوب می‌شود، چراکه این پایین رفتن سطح آب زیرزمینی به فرونشست زمین کمک می‌کند.
تسنیم: آیا فقط کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی موجب فرونشست زمین می‌شود یا عوامل دیگر هم دخیل هستند؟
عوامل تأثیرگذار در فرونشست زمین هم انسانی است، هم غیرانسانی، اما مهم‌ترین عاملی که نام برده می‌شود بحث استخراج بیش از حد آب از منابع زیرزمینی است. میزان برداشت آب زیرزمینی استانداردها و اعداد مشخصی دارند. یکی از استانداردهای بین‌المللی شاخص برداشت کمیسیون و توسعه ملل متحد است که حداکثر اجازه برداشتی که از منابع آب تجدیدپذیر(منابع آبی است که همان سال طی بارندگی در زمین نفوذ می‌کنند) داریم، 20 درصد است و بیش از آن مجاز به برداشت نیستیم.
●قم بیش از 137 درصد از آب‌های زیرزمینی خود را برداشت می‌کند

کشورهایی که بیش از 20 درصد برداشت دارند وارد مرحله تنش آبی می‌شوند و همچنین کشورهایی که بیش از 75 درصد از منابع آب تجدیدپذیر زیرزمینی خود برداشت می‌کنند، وارد مرحله بحران مطلق آبی شدید خواهند شد. کشور ما به طور میانگین بیش از 86 درصد از آب‌های زیرزمینی خود را برداشت می‌کند. این برداشت در استان قم بیش از 137 درصد است. ما به غیر از اینکه کل منابع آب تجدیدپذیر و بارش‌های سالانه را برداشت می‌کنیم، درحال دست درازی به منابع آب تجدیدناپذیر هستیم؛ آبی که طی هزاران ‌یا میلیون‌ها سال طول کشیده تا این منابع در زیرزمین ذخیره شود. به‌طوری که در شهریورماه سال 1402 یک گزارش از وزارت کشور ارائه شد که طبق آن به ترتیب 2 استان تهران و قم به عنوان 2 مرکز بحرانی مطلق آب معرفی شدند. 
تسنیم: پدیده فرونشست چه تهدیدهایی را دارد؟
احمدی جبلی: یکی از مباحث مربوط به چاهایی است که حفر می‌شود؛ برای اینکه چاه ریزش نکند به غیر از لوله برداشت آب، یک لوله‌ای معروف به لوله جدار از بدنه‌های چاه حفاظت می‌کند تا خاک‌های اطراف چاه وارد نشود و ریزش نکند. بنابراین وقتی زمین پایین می‌رود این لوله جدار خودبه‌خود از سطح زمین بالا می‌آید و نمایان می‌شود. یکی از مباحث دیگر کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی است. در پدیده فرونشست پس از خروج آب از فضای خالی میان دانه‌های خاک در اعماق زمین به دلیل وزن ستون خاک بالای آن بتدریج نشست زمین یا فرونشست اتفاق می‌افتد. زمین حالت اسفنجی دارد وقتی آب خارج می‌شود ستون باعث می‌شود فرونشست اتفاق بیافتد و تمام بافت آن روی هم انباشته شود و فضایی که در خلل و فرج آن‌جا وجود دارد از بین می‌رود.
بعدها درصورت پشت‌سر گذاشتن خشکسالی و بارندگی خوب چون فضای خالی بین لایه‌های خاک وجود ندارد اثرگذاری ثمربخشی ندارد. بنابراین هرچه باران ببارد نفوذی به داخل زمین نخواهد داشت و سفره‌های آب زیرزمینی تغذیه نخواهد شد. مشکلی که پس از عدم نفوذپذیری خاک رخ خواهد داد ایجاد گسترش پهنه‌های بیابانی و سیلاب می‌شود. یکی از موضوعاتی که سیلاب‌ها را در کشور ما ایجاد می‌کند به خاطر این مسئله است که در سالیان گذشته موارد متعدد از آن را در کشورمان شاهد بوده‌ایم. از دیگر مخاطرات فرونشست زمین آسیب به خطوط ریلی، شریان‌های حیاتی مانند جاده‌ها و اتوبان‌ها، خطوط نفت، آب، گاز، دکل‌ها و خطوط فشار قوی برق است. فرونشست در داخل شهرها می‌تواند به ساختمان‌های مرتفع نیز آسیب بزند.
●برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و قطع حق‌آبه‌ها عامل ایجاد فرونشست در قم

ما سالیان گذشته در برخی از دشت‌های استان چاه آرتزین (گونه‌ای از چاه ساخته انسان) داشتیم. این حجم از آب اشباع شده در این چاه‌ها با حفر 1 متری خودبخود از زیرزمین فوران می‌کند. متأسفانه برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در بخش کشاورزی و قطع حق‌آبه‌های استان قم از رودخانه قره‌چای پس از احداث سد الغدیر در ساوه و سد 15 خرداد در مجاورت شهرستان دلیجان از عمده عوامل فرونشست زمین در قم است. حق‌آبه‌های استان قم در بالادست به میزان کافی داده نشد و درحال حاضر به صفر رسیده است. قطع حق‌آبه‌ها باعث شد که آبخوان‌های ما به شدت فقیر شوند و منابع آب زیرزمینی ما دچار اختلال شوند.
برای مثال در دشت قم_ساوه به سمت جعفرآباد موارد متعددی از مسئله فرونشست زمین را خواهید دید که سالیان سال زیر کشت می‌رفتند، اما درحال حاضر شاهد آن هستیم که دیگر قابلیتی برای زراعت ندارند و بایر شدند و حالت بیابانی پیدا کردند. کمااینکه این مناطق خود به عاملی برای تولید ریزگرد تبدیل شده‌اند؛ چراکه بافت خاک انسجام خود را از دست داده، سست می‌شود، دانه‌های خاک از یکدیگر جدا می‌شوند و با یک جریان باد ضعیف در آسمان پخش می‌شوند. خصوصا بسیاری از این‌ها زمین‌های کشاورزی با کودهای شیمیایی و مواد سمی آلوده‌ هستند و این گردوخاک می‌توانند مواد را به همراه خود بیاورند و از طریق تنفس مسائل و مشکلات حادی را ایجاد کنند.
تسنیم: وضعیت فرونشست دشت‌های استان تا چه میزان بحرانی است؟
احمدی جبلی: دو دشت عمده استان قم دشت قم_ساوه و دشت قم_کاشان بالاترین نرخ فرونشست زمین را به خود اختصاص داده‌اند. متأسفانه میزان فرونشست این دو دشت درحال گسترش به سمت شهر قم است. از اواسط سال گذشته تا به امروز 3 مورد فرونشست در داخل شهر قم گزارش داشتیم. برداشت‌هایی که از منابع آب زیرزمینی بعضا به ناچار درحال انجام هستیم (مانند چاهای آب شرب داخل شهر) که ناگزیریم در صورت موارد بحرانی از آن استفاده کنیم. اما این نگرانی برای ما وجود دارد که درصورت نبود مراقبت لازم و میزان برداشت‌های بی‌رویه امکان رقم خوردن اتفاقات بدی باشیم؛ همچون فرونشست زمین در استان اصفهان که در اخبار به موارد متعدد اشاره می‌کند‌ که به بافت‌های تاریخی آسیب رسانیده است. از این قبیل گزارشات در قم هم داریم فقط هنوز رسانه‌ای نشده، اگر مدیریت نکنیم باید منتظر اتفاقات اینچنینی باشیم. ما نمی‌توانیم همه چیز را به عوامل طبیعی نسبت دهیم. تاکنون تمام مسائلی که در استان رخ داده، بواسطه سوء مدیریت‌های اجرایی است. 
تسنیم: چه راهکارهایی برای احیا و جلوگیری از پیش‌روی روند فرونشست زمین در استان قم هست؟
احمدی جبلی: در بحث پیشنهادات و راهکارها، یکی از موارد مهم جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و کنترل بهره‌برداری در حد مجاز و قابل برنامه‌ریزی است که این مهم عمدتا از طریق نصب کنتورهای هوشمند حجمی قابل اجراست. وزارت نیرو برای هر استان میزان برداشت را مشخص می‌کند، برای مثال به استان قم اجازه برداشت حداکثر 280 میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی را می‌دهد. پروانه‌هایی که ما برای کشاورزان، صنعت و موارد دیگر صادر کردیم و مجوزهایی که دادیم حدود 320 میلیون مترمکعب اجازه برداشت داده می‌شود. در سال آبی گذشته تغدیه آبخوانی که ناشی از بارش‌ها بود حدود 450 میلیون مترمکعب بود که اتفاق افتاد. اما آنچه که ما از منابع آب زیرزمینی برداشت کردیم 611 میلیون مترمکعب بود. این بدین معنی است که قریب به 160 میلیون مترمکعب بیش از میزان تغذیه آبخوان‌ها برداشت داشته‌ایم. اگر ما بخواهیم نسبت به 280 میلیون مترمکعب اجازه برداشت محاسبه کنیم قریب به 300 میلیون مترمکعب اضافه برداشت کرده‌ایم.
●بحران اصلی مدیریت منابع آبی است نه کم آبی

ما دچار بحران شدید کم آبی شده‌ایم یک اصطلاح غلطی است که عنوان می‌شود. بحران اصلی ما در بحث مدیریت منابع آبی است. اگر مدیریت صحیح اتفاق بیفتد و هرکس طبق اصول و الگوی مجاز تعیین شده برداشت کند دلیلی بر بحرانی شدن وضعیت وجود نخواهد داشت. تغییر اقلیم برای امروز و دیروز نیست، بلکه طی هزاران سال گذشته نیز وجود داشته است. با وجود مطلع بودن از وضع کنونی بازهم از منابع آبی زیرزمینی بیش از حد بهره‌برداری می‌کنیم و این به معنای واقعی ناشی از سوء مدیریت در این زمینه است.
به همین جهت نصب کنتورهای هوشمند حجمی که بعضا از نصب آن فرار می‌کنند را در دستورکار قرار داده‌ایم تا بتوانیم بحث برداشت‌های منابع آبی زیرزمینی را کنترل و مدیریت کنیم. ما قریب به 2 هزار حلقه چاه مجاز پروانه‌دار داریم که درحال حاضر تقریبا 30 درصد از چاه‌ها کنتور هوشمند حجمی بر روی آن‌ها نصب شده است. از میانگین کشوری عقب هستیم اما با عزم جدی روند رو به رشدی پیدا کرده‌ایم.
تسنیم: در بحث کنترل منابع آبی زیرزمینی، چه دستگاه‌هایی متولی هستند؟
احمدی جبلی: بخشی از مسئولیت مدیریتی منابع آبی برعهده وزارت نیرو و آب منطقه‌ای است که درحال پیگیری هستیم. بخشی دیگر به سازمان جهاد کشاورزی برمی‌گردد که طی 1 سال گذشته میزان همکاری بهتری را شاهد هستیم و بخشی هم مربوط به نظارت ما به انجام کار به دست صاحبان و مالکان چاه‌هایی است که منابع آبی را در اختیار دارند که می‌بایست مراقبت لازم را داشته باشند. بخش دیگر به شرکت آب و فاضلاب که بحث تأمین آب شرب را عهده‌دار است مربوط می‌شود و باید مدیریت مصرف را در بین مردم اشاعه دهد.
یکی از برنامه‌های ما مربوط به فرهنگ‌سازی می‌شود، که مباحث ترویجی آن با جهاد کشاورزی است و بخشی از آن نیز برعهده ما(شرکت آب منطقه‌ای) است. شرکت آب و فاضلاب نیز به صورت ویژه بحث اطلاع‌رسانی در مدارس را انجام می‌دهد. اما وضعیت کنونی نشانگر آن است که این اقدامات کفایت نمی‌کند. ما در زمینه اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی ضعیت کار کردیم و نتیجه‌اش این است که مردم به اندازه کافی توجیه نشدند و هنوز دقت لازم را ندارند. چراکه شخص اگر بداند منابع آب در دسترسی که دارد یک روز تمام می‌شود و تشنه خواهد ماند مراقبت و مدیریت می‌کند. به همین خاطر یکی از مباحث مورد توجه ما این است که بخشی از مدیریت کار را به خود زینفعان بدهیم، اگر این اتفاق بیفتد یقینا کمک شایانی در بهبود مدیریت منابع آب زیرزمینی خواهند کرد‌.
●افزایش کف شکنی و افزایش عمق چاه فعلا ممنوع
یکی از مباحث مدیریتی دیگر محدود کردن عمق بهره‌برداری از چاه‌های غیر شرب است‌ که به مراقبت نیاز دارد‌. هر عمقی را به هر متقاضی ندهیم. بر اساس نامه ابلاغی فعلا افزایش کف شکنی و افزایش عمق چاه را ممنوع اعلام کرده‌اند‌. از طرفی باید با پیگیری حق‌آبه‌هایی را که در سالیان گذشته از استان قم غصب شده است را به استان برگردانیم. ما با همکاری مجمع نمایندگان استان قم درحال پیگیری این مسئله هستیم‌. در گذشته پیگیریهایی انجام شده اما با جدیت صورت نگرفته است. ما به همراه نمایندگان استان طی ملاقاتی که با وزارت نیرو داشتیم، وزیر نیرو قول مساعدت دادند تا این مسئله را مورد بررسی قرار دهند. ان‌شاالله پس از مستند شدن این موضوع حق‌آبه‌های استان قم که حقوق قانونی آن است را برگردانیم.
از دیگر موضوعات چاه‌های غیر مجازی است که در استان به وفور وجود دارند. ما در این راستا نیز اقداماتی انجام داده‌ایم و بعضا به انسداد برخی از آن‌ها پرداخته‌ایم. طی 1 سال گذشته حدود 600 حلقه چاه غیر مجاز را پر یا پلمپ کرده‌ایم. بهینه سازی اصلاح الگوی کشت در سطح استان حتما باید به صورت جدی پیگیری شود. البته به این شکل نباشد که یک اصلاحی را انجام دهیم و بخشی از آب را صرفه جویی کنیم اما در جایی دیگر توسعه انجام دهیم چراکه هیچ سودی نخواهد داشت.
●استفاده از ظرفیت پساب برای جایگزینی با مصارف صنعتی

ما در قانون بودجه سال گذشته داشتیم (بند ع تبصره 8 قانون) که طبق آن استفاده از ظرفیت پساب برای جایگزینی با مصارف صنعتی بود. چراکه در صنعت ضرورتی بر استفاده از آب خالص پاک به جز موارد شرب کارکنان وجود ندارد و برای مصارف صنعتی می‌توانند از پساب تصفیه شده استفاده کنند. یکی از بحث‌های دیگری که در نظر داریم استفاده از پساب برای طرح‌های تغذیه مصنوعی زمین است. آبی که از زمین استخراج می‌شود باید یک جایگزینی داشته باشد، می‌توان بخشی از پساب را به منابع آب زیرزمینی برگرداند تا فضای خالی بین دانه‌ها ایجاد نشود و سطوح خاک بهم نریزد.
یک نکته بسیار مهم و کلیدی این است که طرح‌های توسعه‌ای در استان ما منطبق با منابع آبی نیست. برای مثال ما برای 75 هزار واحد مسکن در نهضت ملی مسکن ایجاد می‌کنید آبی نداریم. درحال حاضر آبی که از سرشاخه‌های دز می‌آید طراحی شده بود تا سال 1410 تأمین کننده آب شرب با کیفیت استان قم باشد. در حالی که قم جزو 3 استان مهاجرپذیر کشور است و پس از تهران و البرز قم رتبه سوم را داریم. سالانه 34 هزار نفر (12 هزار خانوار) مهاجر وارد قم می‌شود. این جمعیت سالانه حدود 3 میلیون مترمکعب به نیاز آبی استان قم اضافه می‌کنند. ما پیش‌تر این هشدار را داده‌ایم که این 75 هزار واحد مسکونی قریب به 25 میلیون مترمکعب در سال به نیاز آبی قم اضافه خواهد کرد و این میزان آب در استان وجود ندارد.
●منابع آبی برای افزایش مهاجرت به قم نداریم
بحث توسعه صنعت در استان قم جاذبه‌های شغلی ایجاد می‌کند و از استان‌های مهاجر فرست افراد مختلف به شهر قم هجوم می‌آوردند. یک اتفاق بدی که درحال افتادن است، در زمینه امنیتی‌ست چراکه استان‌های مهاجر فرست ما عمدتا استان‌های مرزی کشور است و ما عملا درحال خالی کردن آن‌ها هستیم بنابراین منابع آبی هم برای تأمین آن‌ها نداریم و متأسفانه این عوامل در تصمیمات کلان کشوری مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
مصاحبه از اسما صادقی
انتهای پیام/